2 Kasım 2012 Cuma

Zaman Yolculuğu


          Ben 1920 yılının Paris’inde yaşıyordum. Avant garde sanatını tiyatro üzerinden inşa etmeye çalışıyordum. Rus Constructivist  Meyerhold’tan etkilenmiştim. Teknolojik yenilikleri tiyatroda dekor ve mekânda da sınırsızca kullanmak gerektiğine inanıyordum. Şu ana kadar sinemanın teknik gelişimi hep tiyatrodan uzak tutulmaya çalışıldı artık bütün bunları yıkmanın tam zamanıydı esas derdim ise seyirciyi pasif konumundan uzaklaştırıp aktif olabilmesini sağlamaktı. Ben bütün bunlara kendimi kaptırmışken nasıl oldu bilmiyorum bir gün zamanda ve mekânda bir yolculuk yaptım ve kendimi 2011’in İstanbul’unda buldum. Hemen geri dönmeye çalıştım burası Paris’ten bile daha burjuva bir şehirdi. İnsanların dilini anlamama imkân yoktu. Günlük ihtiyaçlarımı karşılayabilmem bile çok zordu. Kalabalık ve gürültülüydü.
       
           Zamanla dönüşü olmayan bir yolda olduğumu fark ettim. İstanbul’daki sanat çevreleriyle tanıştım. Hepsi de çok şey bildiğini zanneden züppelerdi. En alternatif duruş sergileyenler bile, kendilerini üst sınıfın sanat anlayışı üzerinden konumlandırıyorlardı. Sanat belli bir çevrenin egemenliği altındaydı ve tek bir merkezde toplanıyordu. Öncelikli meselenin bu olduğunu düşündüm. Bunun yanında güç odakları her alanda olduğu gibi sanatta da ezme prensiplerinden vazgeçmiyorlardı. Ezen ezilen ilişkisi her alanda kendini gösteriyordu. Teknolojinin imkânlarından ziyadesiyle yararlanılabiliyordu fakat içi boş metinler kalıplaşmış argümanlarla geliştirilemiyor halkın gerçeklerinden gittikçe daha da uzaklaşılıyordu. Halka indiğini iddia eden tiyatro mekânlarında sergilenen performanslarda dahi halk pasif, etkisiz eleman rolundeydi. Oyuncular vardı ve gerçeği yansıtmıyorlardı, bir sokak ötede yaşayan insanlar da bu nedenle bu oyunlarla ilgilenmiyorlardı çünkü dâhil olamıyorlardı. İstanbul’daki yoksul sınıf sanki yokmuş gibi davranılıyordu çünkü onların hayatı sözkonusu olsa dahi gerçekleri göstermekten ziyade kokuşmuş eski metinlerle bir şeyler yaptığını zanneden insanların eline bırakılmıştı tiyatro.
         
           Esas ilgim tiyatroydu ve bu nedenle bu alanda çalışmalar yapmam gerektiğini düşünüyordum fakat buradaki sanat çevrelerine eklemlenerek dâhil olunabilecek bir durum söz konusu değildi. Yeni tiyatro anlayışı oluşturulabilmeliydi ve bu anlayışın öncüleri bizzat yaşayanlar yani hikâyenin kahramanları olmalıydı. Tiyatro politik ve sınıflar için etkili bir silah olmalıydı. Halk ancak özgürleşme silahı olarak kullanılan tiyatroya karşılık verebilirdi. Bu nedenle aktif rol almalı ve ezen ezilen ilişkisi tiyatroda bizzat gösterilebilmeliydi. En önemlisi tiyatronun egemen sınıfların elinde olmasına son verilmeliydi. Fakat bütün bu söylediklerimi yaptığını iddia eden birçok grup vardı zaten. Ama gözden kaçan çok önemli bir nokta vardı ki tiyatroyu özgürleşme aracı olarak kullandıklarını iddia edenler dahi metnin sınırlılığından kendilerini kurtaramıyorlardı. Belirli bir son vardı ve o son yaşanmak durumundaydı. Oysa karakterler, oyuncuların özel mülkiyetinden kurtarılmalı, metne bağımlılığın önünün kesilmesi gerekmekteydi. Özgürlük mevzu bahis ise geçmişin bütün kalıp yargılarına sırt çevirmeli ve tiyatronun her yerinde özgür olmalıydık.
       
           Öncelikli olarak tiyatro belirli mekânlardan kurtarılmalıydı. Toplu taşıma araçları, meydanlar, asılmış çamaşırlardan görünmeyen sokaklar tiyatronun mekânı olmalıydı. Belirli zaman sınırlaması, belirli oturma düzeni perde vb. gibi alışkanlıklar bir kenara bırakılmalı seyirci gösteriye bizzat dâhil olmalıydı. Bunun sağlanmasının tek yolu ise gerçeklerden söz ediliyor olmasıydı. İstanbul farklı dillerden dinlerden birçok halkın bir arada yaşadığı bi şehirdi. Bu nedenle dile ya da kültüre bağımlı kalınmaktan uzaklaşılmalı kişiler kendi vücutlarıyla dertlerini anlatabilmeliydi. Oyuncular ya da gerçek hikâyenin kahramanları tiyatroyu, geçmişten gelen bitmiş bir ürün olarak değil yaşayan ve bu güne ait bir durum olarak pratiğe dökmeye çalışmalıydılar. Bu nedenle de bu güne dair yaşanan bir olayın gerçek kahramanları asil oyuncular olmalıdır. Bu olay da günlük yaşanan sıradan bir olayın (sıradan bu olay ne olursa olsun halkın duyarlılığına seslenmelidir. Halk bu olayda kendini müdahil pozisyonda görebilmelidir.) sergilenmesidir. Esas mesele seyircinin meselede aktif rol oynamasıdır. Bir süre sonra bu durum gösteriden çıkacak ve seyirci hayatıyla ilgili bir meselede çözüm için çabalayacaktır. Mühim olan çabalamanın kendisidir. Bir karara bağlanılacak veyahut çözümsüzlük kaosu getirecektir. O zaman da belki isyan edilebilir. Sorun değil. Zaten bütün mesele isyanın önünün açılabilmesidir. Belki seyirci kavgaya karışacak gerçek hayatta o meseleyle nasıl baş etmeye çalışıyorsa aynısını yapacaktır. Bunun sağlanabilmesi çok zor gözüküyor gibi olabilir ama aslında bütün mesele sergilenen gösterinin inandırıcılığıdır. Ve kişi çözümsüzlüğe dikkat çekiyor ve yardım istiyorsa seyircinin katılımı kaçınılmazdır. Abartıdan kaçınılmamalıdır. Temel bir sorun krize dönüşebilir, zararı yoktur. Zaman sınırlaması olmadığından dolayı çözüm bulunulana kadar ya da çözümsüzlük sonucunda isyan çıkana kadar oyun devam eder. Müdahale hakkı sınırsızdır. İster seyirciler konuşarak sürece doğrudan katılabilirler isterlerse oyuncuları deklare ederek bizzat kendileri başrolde olabilirler isterlerse de şiddet içeren bir duruş sergileyebilirler. Şimdiye kadarki kokuşmuş metinlerin bir yere gelememesinin temel nedenlerinden biri de gerçek hayatta yaşanan şiddet, taciz, vb. olayların gerçeklikten uzak sahte duruşlarla  sergilenmesidir.. Oysa bizzat yaşanmalı ve sonuca bağlanmalıdır.
      
            Abartı ve dokunulmasından kaçınılan hadiseler bizzat seyircinin gözüne sokulmalıdır. Diyelim ki bir sokaktayız ve o sokakta yakın bir zaman önce bir kadına taciz olayı cereyan etmiş. Bu mesele hemen ört bas edilmiş kadının öfkesi bastırılmıştır. Bu olay aynı sokakta aynı kadınla birlikte tekrardan sergilenmelidir. Taciz eden taraf ise farklı oyuncular olacaktır. Seyirci bütün mahalledir. Aynı sokakta gerçekte bu olayı görmezden gelen başka bir kadın an itibariyle performansın ana karakteri olur ve böyle bir durumda ne yapabileceği sorulur. Kadın bir anda oyunun yöneticisi olur. Aynı şekilde bu sefer de taciz mağduru bir erkek çıkıp tacize uğrayan kadın pozisyonunda yer alabilir. Bu sefer de taciz eden taraf bir kadın olabilir. Kişi çözümlerden ya da çözümsüzlüklerden söz eder. Karşıtlıkları kullanmaktan kaçınılmamalıdır. Ezen ezilen ilişkisine bizzat yer verilmeli toplumdaki iktidar odakları sorgulanmalıdır ve seyirci yani sokağın kendisi o olayı tekrardan yaşıyormuş hissine kapılmalı ve nasıl mücadele edebileceği üzerine kafa yormalıdır.
       
          Aslında yapılmaya çalışılan tiyatronun gerçeği görünür kılmasını sağlayabilmektir.  Oyuncuların maskelerini çıkartıp gerçek olayların kahramanları olarak kendilerini var etmeleri gerekir. Bu şekilde incelendiği zaman bizim yapmaya çalıştığımızı Vertov da sinemada yapmaya çalışıyordu. Tiyatrodan nefret ediyordu çünkü üst sınıfın egemenliğindeki ve sahte hikâyelerin maskeler tarafından sergilenmesi tahammül edebileceği bir şey değildi. O da konstrüktivist gelenekten geliyordu ve sanatçı aktif olarak yeni toplumun inşasına katılmalıydı. Bu güne kadar uyutulmuş aşk romanları dram tiyatroları ya da eski hikâyelerin kurgularıyla var edilmiş sanat eserlerinden uzaklaşıp gerçek meselelerin peşinden koşmanın derdindedir. Bu bakımdan belki de tiyatroda yapmaya çalıştığımız şeyi yıllar önce Vertov da sinemada yapmaya çalışmıştı kim bilir belki de o zaman tiyatroya inançsızlığının nedeni dinamik bir topluluktan uzak tiyatro çevrelerinin var oluşuydu. Oysa olumsuz bütün özelliklerine rağmen İstanbul yeniliklere açık ve önyargısız bir şehir üstelik kalabalık bir genç nüfus var. Bu nedenle bize giydirilen hegomonik sanat anlayışlarına sırt çevirip meselelerin en derinine inerek ayrıntıları göstermekten kaçmayıp tiyatroyu yeniden sokakta var etmeli ve haksızlıklarla bu şekilde mücadele etmeliyiz. Ancak bu şekilde İstanbul’a dâhil olabileceğimi düşünüyorum üstelik zaman geçtikçe başka bir seçeneğim olmadığını da anlıyorum. Evet, avant garde 2011 İstanbul’unda ancak özlemle iç çekilerek hatırlanabilecek kadar uzak belki ama adaletsizliklerin bu denli göz önünde yaşandığı bir şehirde de başka bir çözüm yolu olabileceğine inanmıyorum.

* Ezilenlerin Tiyatrosu adlı kitabın yazarı Agusta Boal’in ‘’ Nasıl ki Brezilya’nın sokaklarında çocuklar bir topun etrafında koşup futbol oynuyorlarsa öyle her yerde tiyatro yapabilsinler’’ sözlerinden esinlenilmiştir.